Een symbolische reis naar een veranderend land

Turkije verwelkomde paus Leo XIV voor zijn eerste buitenlandse reis sinds zijn aantreden als leider van de Rooms-Katholieke Kerk. Deze keuze werd door vertegenwoordigers van minderheidsgroepen als bijzonder symbolisch beschouwd, vooral omdat de reis plaatsvindt op een moment van toenemende openheid in het land, dat vooral door een islamitische meerderheid gekenmerkt wordt.

Tijdens zijn bezoek, dat deze week plaatsvond, voerde de paus gesprekken met president Recep Tayyip Erdogan, ontmoette hij religieuze leiders en bezocht hij verschillende gebedshuizen. Turkije herbergt een rijke geschiedenis waarin het christendom met wortels in de regio naast een lange islamitische traditie bestaat.

De bevolking van Turkije telt meer dan 80 miljoen mensen, waarvan minstens 99 procent moslim is. Tegelijkertijd blijven er eeuwenoude christelijke gemeenschappen bestaan, zoals de Griekse, Armeense, Syriac en Latijnse gemeenschappen, die al lange tijd deel uitmaken van het sociale weefsel van het land.

Verandering in de houding van minderheden

Na decennia van politieke spanningen, demografische verschuivingen en vastgoedgeschillen, geven vertegenwoordigers van minderheidsstichtingen aan dat de huidige sfeer een grotere zichtbaarheid en vertrouwen biedt dan in lange tijd het geval was. De timing van paus Leo’s bezoek wordt door hen ook geïnterpreteerd als een teken dat grote historische stichtingen zich nu meer kunnen richten op het herstel van eigendommen, het organiseren van religieus leven en het onderhouden van directe contacten met overheidsinstanties.

Manolis Kostidis, vicevoorzitter van de Griekse Stichtingensector, noemt de reis een grote eer voor Turkije. “Het is vooral ook van groot belang voor het oecumenisch patriarchaat en de Griekse gemeenschap,” zegt hij. “Istanbul heeft eeuwenlang verschillende rijken ontvangen en het verwelkomen van zo’n gast onderstreept de waarde van het patriarchaat, zeker met de steun die de Turkse overheid de laatste jaren heeft geboden.”

Een kleine maar standvastige gemeenschap

In de eerste jaren van de Turkse Republiek telden de Griekse, Armeense en Syriac gemeenschappen in Turkije nog honderdduizenden leden. Maar door politiek geweld, verdrijvingsmaatregelen en conflicten nam hun aantal de afgelopen eeuw af. De gebeurtenissen zoals de wealth tax in 1942, de pogrom in Istanbul in 1955 en de deportatie van meer dan 12.000 Grieken in 1964 hebben diepe sporen nagelaten.

Latere wettelijke restricties en administratieve maatregelen versnelden de emigratie, waardoor hun aantallen nu sterk afgenomen zijn. Toch benadrukken de overgebleven gemeenschappen hun veerkracht en verbondenheid met het land waar ze al eeuwen deel van uitmaken.

“Als de totale bevolking van Turkije meer dan 85 miljoen is, vormen wij ongeveer 85.000 mensen, dus één op de duizend,” zegt Can Ustabası, hoofd van het vertegenwoordigerskantoor van minderheidsstichtingen. “Vroeger waren wij in de miljoenen, nu zijn we klein geworden. We zijn burgers van dit land, maar de geschiedenis heeft ons hier gebracht.”

Een nieuwe periode met legalistische verbeteringen

Vanaf de jaren 2000 ondervonden minderheidsstichtingen verbetering door meerdere wetswijzigingen. De stichtingwet, die teruggaat tot de Ottomaanse periode en later werd aangepast door de republiek, regelt de eigendomsrechten en het beheer van niet-moslim stichtingen. Tussen 2003 en 2008 resulteerden EU-harmonisatiepakketten in een grotere mogelijkheid voor stichtingen om activa te registreren, gestolen eigendommen terug te vorderen en donaties en erfenissen te ontvangen.

In 2011 kondigde de Turkse regering een decreet af dat de teruggave of compensatie regelt van eigendommen die onder een eerdere uitspraak in 1974 waren geliquideerd. Mensen like Ustabasi merken dat deze hervormingen de houding van overheidsinstanties sterk hebben veranderd. “Van jarenlange bureaucratische obstakels is nu nauwelijks sprake,” zegt hij. “Het verkrijgen van toestemming voor het schilderen van een kerk kostte vroeger jaren. Nu gaan de deuren snel open.”

Een periode van comfort en voortgang

Jurist Kezban Hatemi, die sinds decennia adviseert over minderheidsaangelegenheden, bevestigt dat dit een grote hervorming is. “Toch moet er nog veel gebeuren,” zegt ze. Volgens haar waren de vroegere moeilijkheden vooral te wijten aan een houding die werd gevormd door veiligheidsgevoelens en beperkende juridische interpretaties. Ze benadrukt dat de hervormingen van de EU en politieke wil de situatie hebben verbeterd, maar dat niet alle problemen zijn opgelost.

“Het EU-proces gaf echte impuls, maar vereiste ook politieke inzet,” zegt Hatemi. “Sommige oude angsten blijven bestaan, zoals de herinnering aan de jaren 40 tot 70, waarin verboden en intimidatie gebruikelijk waren.”

Ustabasi meldt dat tussen 2003 en 2018 ongeveer 1.250 eigendommen zijn teruggegeven via de EU-harmonisatie en wetswijzigingen. Kostidis benadrukt dat de terugkeer van eigendommen niet alleen materieel is, maar ook symbolisch voor het gevoel van volledige burgerschap. “We leven nu in een van onze meest comfortabele periodes sinds Erdogan aan de macht kwam in 2003,” zegt hij.

Herstel van historische wortels en toekomstperspectieven

Een zichtbaar teken van de toenemende zelfverzekerdheid is te zien onder de Syriac-gemeenschap, vooral in Tur Abdin, het historische centrum van Syriacistisch christendom in Zuidoost-Turkije. In die regio heeft de terugkerende migratie langzaam de neiging tot herstel.

“Mensen die vroeger emigreerden naar Europa, bouwen nu weer huizen in Midyat en omliggende dorpen,” vertelt Ustabasi. “De wegen zijn beter dan in Istanbul, de veiligheid is versterkt, en sommigen bereiden zich voor om er permanent te wonen.”

De veiligheidsverbeteringen worden vooral toegeschreven aan de kalmering van het conflict in het zuidoosten, waar de Turkse staat en de Kurdistan Arbeiderspartij (PKK) decennia lang gewelddadige gevechten voerden. “Een Turkije zonder terrorisme opent veel deuren. Mensen voelen zich veiliger bij reizen en het terugkeren naar hun dorpen,” aldus Ustabasi.

Het is ook mogelijk dat meer mensen terugkeren naar Istanbul, al zullen praktische oplossingen nodig zijn. Kostidis pleit voor speciale regelingen voor Grieken uit Istanbul die het Turkse staatsburgerrecht bezitten, zodat meer gemeenschappen in de stad kunnen blijven wonen. “Istanbul is altijd sterk geweest door haar pluriformiteit,” zegt hij.

Een krachtige boodschap voor de toekomst

Ondanks de vooruitgang blijven bepaalde juridische en administratieve vraagstukken bestaan, zoals verkiezingen binnen de stichtingsbesturen en onzekerheden rondom autonomie. De vertegenwoordigers pleiten voor verdere wetswijzigingen en het doorvoeren van veranderingen in governance. Hatemi merkt op dat de Turkse staat nog steeds ingrijpt in stichtingbestuurderijen, terwijl dat bij islamitische stichtingen minder het geval is.

Volgens de Turkse-Armeense journalist Etyen Mahcupyan is de snelheid van hervormingen vertraagd na de mislukte staatsgreep in 2016, toen de invloed van overheidsbureaucratie toenam. Hij stelt dat de restituutie langzaam vordert, maar dat het momentum kan terugkeren wanneer Turkije zich weer actief richting EU-aspiraties beweegt. Het EU-lidmaatschapsproces, dat in 2005 werd aangevangen, ligt momenteel stil.

Mahcupyan beschouwt de reis van paus Leo als politiek en symbolisch waardevol. “Turkije wil zich intern en extern positioneren als een land dat geaccepteerd wordt op het wereldtoneel, en deze reis onderstreept dat streven,” aldus de commentator.

Hij wijst erop dat de uitgestoken hand naar de niet-moslim gemeenschappen, met de aanwezigheid van leiders uit de christelijke wereld, een krachtig signaal is dat de islamitische meerderheid en de minderheden niet los van elkaar mogen worden gezien.