Nieuwe voorstellen voor demilitarisierte zones in Oekraïne

De meest recente diplomatieke initiatieven omvatten het voorstel voor demilitarisierte zones (DMZ’s) in de regio’s Donbas en Zaporizhzhia. Deze zones worden vaak voorgesteld als instrumenten om het conflict te de-escaleren, maar wereldwijd kent het gebruik van DMZ’s een gemengd track record. Oekraïens president Volodymyr Zelenskyy heeft aangekondigd dat Kiëv bereid is delen van de Donbas-regio, die momenteel onder controle van Oekraïne staat, te verdelen in een DMZ. Dit zou gebeuren als Moskou zich eveneens verbindt om haar troepen uit dit gebied terug te trekken.

Zelenskyy heeft ook gesproken over een tweede DMZ nabij de kerncentrale van Zaporizhzhia, ’s werelds grootste kerncentrale, die momenteel door Rusland wordt beheerd. Deze voorstellen maken deel uit van een breder streven, een 20-punten vredesplan dat hopelijk een einde zou moeten maken aan de oorlog in Oekraïne, en dat volgens Zelenskyy gesteund wordt door de Verenigde Staten.

Wat houdt het 20-punten vredesplan in?

Het plan werd gepresenteerd door Zelenskyy tijdens een twee uur durende briefing voor journalisten, waar hij voorlas uit een onderstreepte en geannoteerde versie van het document. Het plan is tijdens het weekend in Florida onderhandeld tussen afgevaardigden uit Washington en Kiev. Hier wordt onder andere gesproken over de volgende belangrijke punten:

• Lidmaatschap van Oekraïne bij de NAVO: Rusland heeft vanaf het begin van de oorlog duidelijk gemaakt dat het niet accepteert dat Oekraïne lid wordt van de NAVO. Ook de Amerikaanse regering heeft haar standpunt herhaald dat Oekraïne geen uitzicht op toetreding mag hebben, maar Kiev weigert expliciet veranderingen in de grondwet door te voeren die lidmaatschap onmogelijk maken.
• Territoriale concessies: Zelenskyy benadrukt dat elke voorstel tot terugtrekking van Oekraïense troepen in een referendum moet worden goedgekeurd. Volgens de Oekraïense grondwet mogen de grenzen echter niet zonder verdrag worden aangepast, wat tot discussies leidt over de status van door Rusland bezette gebieden.
• Elections: Oekraïne zou presideniële verkiezingen pas houden nadat er een vredesakkoord is ondertekend. Tegenstanders, waaronder Rusland, wijzen op het ontbreken van verkiezingen tijdens de oorlog als bewijs voor een gebrek aan legitimiteit van Zelenskyy.
• Demilitarisierte Zonen (DMZ’s): Zelenskyy stelt dat de gebieden waar Oekraïne zich terugtrekt, kunnen worden omgezet in DMZ’s, ook wel vrijhandelszones genoemd. Dit zou in theorie een situatie creëren die beide partijen tevreden kan stellen, hoewel de praktische uitwerking hiervan onduidelijk is.

De voorgestelde DMZ’s in Oekraïne

Rusland eist volledige controle over de regio’s Donetsk en Loehansk, die samen het Donbas vormen, traditioneel Oekraïns industrieel gebied. Momenteel beheersen Russische troepen bijna de gehele Loehansk en 70% van Donetsk. Het nieuwste voorstel voorziet erin dat Oekraïense troepen zich terugtrekken uit de resterende 30% van Loehansk, onder de voorwaarde dat Rusland niet de intentie heeft om deze regio te bezetten. Die regio zou vervolgens een DMZ worden. Tevens wordt voorgesteld om rondom de kerncentrale van Zaporizhzhia, die door Rusland wordt gecontroleerd, het gebied om te vormen tot een DMZ.

Het is echter onduidelijk hoe deze zones precies zouden worden bestuurd en gecontroleerd, wie toeziet op de naleving van afspraken, en hoe controle over strategische infrastructuur zoals de kerncentrale gedeeld kan worden.

Internationale voorbeelden van demilitarisierte zones

Over de hele wereld bestaan verschillende DMZ’s, met verschillende mate van succes. Enkele voorbeelden:

Koreaanse DMZ

De Koreaanse DMZ is een bufferstrook van ongeveer 4 km breed, die Noord- en Zuid-Korea scheidt sinds 1953. Het ontstond na het einde van de Koreaanse Oorlog, die begon in 1950, toen Noord-Koreaanse troepen de grens overstaken in een poging de hele peninsula te reunifiëren. Na een oorlog die ongeveer twee miljoen levens kostte, werden de strijdende partijen gescheiden door een wapenstilstand, maar nooit een officieel vredesverdrag ondertekend. Nu blijft de DMZ een krachtig symbool van de voortdurende status van oorlog tussen de twee staten.

Golanhoogten

De VN heeft sinds 1974 in de Golanhoogten een strook land aangewezen als DMZ na het conflict tussen Israël en Syrië. Het gebied behoort internationaal toe aan Syrië, maar Israël bezette het in 1967 en annexeerde het in 1982, een stap die alleen door de VS wordt erkend. De zone wordt bewaakt door VN-waarnemers (UNDOF), die toezicht houden op de scheiding tussen Israëlisch en Syrisch gecontroleerd gebied.

Sinai en de Aland-eilanden

De Sinai-peninsula werd in 1979 onderverdeeld in verschillende veiligheidszones volgens het Egypte-Israël vredesverdrag, gecontroleerd door een internationale vredesmacht. De Aland-eilanden, tussen Zweden en Finland, waren sinds 1921 gedemilitariseerd op grond van de League of Nations en behoren tot Finland, hoewel ze Zweedssprekend zijn.

Antarctica

Antarctica is sinds 1959 demilitariseerd onder het Verdrag van Antarctica. Het verbiedt militaire activiteiten en nucleaire testen, met het oog op het voorkomen van conflicten over overlappende territoriale claims van verschillende landen.

Andere voorbeelden

De grens tussen Thailand en Cambodja met de beroemde Preah Vihear-tempel bleek een bron van conflicten ondanks pogingen tot demilitarisering. In 1962 waarde de Internationale Raad van Justitie dat de tempel toebehoort aan Cambodja, maar discussies en conflicten tussen beide landen gaan door, en sinds 2011 is er een voorlopige DMZ ingesteld.

Heeft het concept van demilitarisierte zones in het verleden gewerkt?

De effectiviteit van DMZ’s verschilt sterk. De DMZ tussen Noord- en Zuid-Korea heeft lange tijd het scale van conflicten beperkt, maar geen formeel vredesverdrag gesloten. Aan de andere kant hebben conflicten zoals die over de Preah Vihear-tempel in 2021 tot geweld geleid, ondanks de aanwezigheid van een DMZ. In andere situaties, zoals de Golanhoogten en Sinai, heeft de aanwezigheid van een DMZ de grote conflicten tussen betrokken staten kunnen voorkomen, maar is de naleving niet altijd gegarandeerd. Israël heeft herhaaldelijk de bufferzone in de Golanhoogten geschonden, vooral na de afzetting van Assad en de chaotische situatie in 2024.